Chúng ta thường tin rằng suy nghĩ và nhận định của mình về thế giới là hoàn toàn khách quan và hợp lý. Tuy nhiên, thực tế cho thấy rằng bộ não con người không phải lúc nào cũng xử lý thông tin một cách chính xác. Thay vào đó, nó sử dụng các lối tắt tư duy (mental shortcuts) để tiết kiệm năng lượng, dẫn đến những sai lệch trong nhận thức. Những sai lệch này có thể khiến chúng ta hiểu sai vấn đề, ra quyết định dựa trên cảm xúc hơn là dữ liệu thực tế.

Những thiên lệch nhận thức này xuất hiện ở khắp mọi nơi, từ những quyết định cá nhân đơn giản như chọn món ăn, đến những vấn đề quan trọng hơn như đánh giá con người, cơ hội nghề nghiệp, hay thậm chí là đầu tư tài chính. Khi không nhận diện được chúng, bạn có thể vô tình bị điều khiển bởi suy nghĩ giới hạn của chính mình mà không hề hay biết. Vậy những thiên lệch này là gì và làm sao để kiểm soát chúng? Hãy cùng khám phá!

Thiên lệch nhận thức là gì?

Thiên lệch nhận thức (Cognitive Bias) là sự sai lệch trong tư duy khiến con người đưa ra quyết định hoặc nhận thức sai lệch về thực tế. Điều này xảy ra vì bộ não có xu hướng đơn giản hóa thông tin, dựa vào kinh nghiệm cũ hoặc cảm xúc thay vì đánh giá khách quan.

Ví dụ:

• Bạn tin rằng một người ăn mặc chuyên nghiệp sẽ đáng tin cậy hơn, dù thực tế ngoại hình không quyết định phẩm chất con người.
• Bạn nhớ nhiều lần bị từ chối công việc hơn là những lần thành công, dẫn đến suy nghĩ “Tôi không bao giờ được chọn” (tổng quát hóa).

04 loại thiên lệch nhận thức phổ biến

2.1. Thiên lệch tự xác nhận (Confirmation Bias)

Bạn có bao giờ cảm thấy mình luôn đúng vì mọi thông tin bạn đọc đều ủng hộ quan điểm của bạn? Đây có thể là dấu hiệu của hiệu ứng xác nhận – một thiên lệch nhận thức khiến bạn chỉ chú ý đến những bằng chứng phù hợp với niềm tin sẵn có và bỏ qua những dữ kiện trái ngược. Điều này có thể dẫn đến việc củng cố những suy nghĩ sai lệch, khiến bạn khó thay đổi góc nhìn dù có bằng chứng rõ ràng. Vậy làm thế nào để thoát khỏi cái bẫy tư duy này?

Diễn biến cảm xúc:

• Tự tin thái quá: Bạn cảm thấy chắc chắn rằng quan điểm của mình đúng, vì bạn chỉ chọn lọc những thông tin ủng hộ nó.
• Tức giận hoặc phòng thủ: Khi ai đó đưa ra thông tin trái ngược, bạn có xu hướng phản ứng gay gắt hoặc tìm cách bác bỏ thay vì xem xét.
• Thỏa mãn & an toàn: Bạn cảm thấy thoải mái vì suy nghĩ của mình không bị thách thức, dù thực tế có thể khác. Ví dụ: Bạn tin rằng một đồng nghiệp không giỏi làm việc nhóm, nên bạn chỉ chú ý đến những lần họ làm việc kém, bỏ qua những lần họ hợp tác tốt.

Cách điều chỉnh:

• Hãy tìm kiếm thông tin trái ngược với quan điểm của mình để có cái nhìn khách quan hơn.
• Hỏi câu hỏi phản biện: “Liệu có bằng chứng nào cho thấy điều ngược lại không?”

➡ Ứng dụng với Trait-Map®: Người có Khả năng phê bình (Criticalness) cao dễ bị rơi vào bẫy này do họ luôn tìm lỗi sai thay vì xem xét toàn diện.

2.2. Thiên lệch tiêu cực (Negativity Bias)

Bạn đã bao giờ nhận thấy rằng chỉ một lời chỉ trích nhỏ cũng có thể khiến bạn quên đi hàng loạt lời khen? Đây chính là hiệu ứng thiên lệch tiêu cực – khuynh hướng tư duy khiến chúng ta tập trung quá mức vào những điều xấu thay vì những điều tốt. Khi bị chi phối bởi thiên lệch này, bạn có thể cảm thấy lo lắng, bất an, hoặc tự ti dù thực tế không tệ như bạn nghĩ. Điều này có thể ảnh hưởng đến sự tự tin, khả năng ra quyết định và thậm chí là cách bạn nhìn nhận chính mình. Vậy làm thế nào để thoát khỏi cái bẫy tư duy này?

Diễn biến cảm xúc:

• Lo lắng & bất an: Bạn dễ bị ám ảnh bởi những điều tiêu cực, ngay cả khi có nhiều điều tích cực xảy ra.
• Sợ hãi & né tránh: Bạn dễ cảm thấy bất lực trước một vấn đề nhỏ, vì bạn tin rằng nó sẽ trở nên tồi tệ hơn.
• Tự ti: Bạn tập trung vào những sai lầm thay vì nhìn vào tiến bộ của mình. Ví dụ: Bạn nhận được nhiều phản hồi tích cực về bài thuyết trình, nhưng chỉ tập trung vào một bình luận chê bai.

Cách điều chỉnh:

• Luyện tập tư duy cân bằng: Ghi nhận cả mặt tích cực và tiêu cực của một vấn đề.
• Đặt câu hỏi: “Điều này có thực sự phản ánh toàn bộ sự thật không?”

➡ Ứng dụng với Trait-Map®: Những người có Tinh thần lạc quan (Optimism) thấp thường dễ bị ảnh hưởng bởi thiên lệch tiêu cực.

2.3. Thiên lệch chạy theo hào quang (Halo Effect)

Bạn đã bao giờ vô thức đánh giá một người chỉ dựa trên ấn tượng ban đầu? Đây là hiệu ứng hào quang – một thiên lệch nhận thức khiến chúng ta mở rộng một đặc điểm tích cực hoặc tiêu cực của ai đó lên toàn bộ con người họ. Khi bị ảnh hưởng bởi thiên lệch này, bạn có thể đặt quá nhiều niềm tin vào một yếu tố duy nhất mà không xem xét toàn bộ thực tế. Điều này có thể dẫn đến những quyết định sai lầm trong công việc, cuộc sống và các mối quan hệ. Vậy làm sao để nhận diện và khắc phục?

Diễn biến cảm xúc:

• Ngưỡng mộ hoặc đánh giá cao quá mức: Khi ai đó giỏi trong một lĩnh vực, bạn cho rằng họ cũng giỏi trong mọi lĩnh vực khác.
• Thiếu công bằng: Bạn có thể thiên vị hoặc bỏ qua những khuyết điểm của người mà bạn ngưỡng mộ.
• Tự mãn hoặc đánh giá sai lầm: Bạn không nhìn nhận toàn bộ sự việc mà chỉ dựa vào ấn tượng ban đầu. Ví dụ: Bạn cho rằng một ứng viên có giọng nói tự tin sẽ làm việc hiệu quả, mặc dù chưa biết rõ về năng lực thực sự của họ.

Cách điều chỉnh:

• Đánh giá dựa trên nhiều tiêu chí, không chỉ một đặc điểm nổi bật.
• Tách biệt ấn tượng ban đầu với dữ liệu thực tế.

➡ Ứng dụng với Trait-Map®: Những người có Sự tự tin (Confidence) cao dễ bị ảnh hưởng bởi hiệu ứng này do họ tin vào cảm giác cá nhân hơn là dữ liệu thực tế.

2.4. Thiên lệch tự phục vụ (Self-serving Bias)

Bạn có xu hướng nhận công khi thành công nhưng đổ lỗi cho hoàn cảnh khi thất bại? Đây là thiên lệch tự phục vụ – khuynh hướng nhận thức khiến chúng ta dễ dàng quy thành công về năng lực cá nhân nhưng lại đổ lỗi cho ngoại cảnh khi gặp thất bại. Điều này giúp bảo vệ lòng tự trọng nhưng cũng có thể khiến chúng ta né tránh trách nhiệm và không nhận ra điểm yếu cần cải thiện.

Diễn biến cảm xúc:

• Tự hào & kiêu hãnh: Khi thành công, bạn cảm thấy mình tài giỏi hơn thực tế.
• Phẫn nộ hoặc bất mãn: Khi thất bại, bạn cảm thấy mình bị đối xử bất công hoặc đổ lỗi cho yếu tố bên ngoài.
• Tránh trách nhiệm: Bạn không muốn thừa nhận sai lầm vì sợ bị tổn thương lòng tự trọng. Ví dụ: Khi đạt doanh số cao, bạn cho rằng đó là nhờ kỹ năng bán hàng giỏi. Nhưng khi doanh số giảm, bạn lại đổ lỗi cho thị trường.

Cách điều chỉnh:

• Thực hành tư duy trung thực: Ghi nhận cả yếu tố bên trong và bên ngoài ảnh hưởng đến kết quả.
• Đặt câu hỏi: “Có yếu tố nào khác góp phần vào thành công hoặc thất bại này không?”

➡ Ứng dụng với Trait-Map®: Người có Tính cạnh tranh (Competitiveness) cao có thể dễ mắc lỗi này do họ muốn duy trì hình ảnh thành công.

2.5. Thiên lệch định kiến nhóm hoặc người bạn xem trọng (In-group Bias)

Bạn có xu hướng ưu tiên nhóm của mình và đánh giá thấp nhóm khác. Đây là thiên lệch định kiến nhóm – khuynh hướng khiến chúng ta cảm thấy nhóm của mình đáng tin cậy, đúng đắn hơn và xem nhẹ giá trị của những nhóm khác. Điều này có thể dẫn đến sự thiên vị trong đánh giá, tạo ra mâu thuẫn và giảm khả năng hợp tác giữa các nhóm.

Diễn biến cảm xúc:

• Cảm giác an toàn & đồng thuận: Bạn cảm thấy thoải mái khi ở trong nhóm của mình.
• Bảo vệ quan điểm của nhóm: Bạn có thể phớt lờ hoặc phản bác những ý kiến trái chiều mà không xem xét kỹ.
• Định kiến & thiếu khách quan: Bạn có thể nghĩ rằng nhóm của mình giỏi hơn, thông minh hơn mà không có bằng chứng. Ví dụ: Bạn tin rằng đồng nghiệp trong nhóm của mình làm việc tốt hơn so với nhóm khác, dù không có bằng chứng rõ ràng.

Cách điều chỉnh:

• Lắng nghe ý kiến từ các nhóm khác nhau để có cái nhìn đa chiều.
• Tự hỏi: “Có thực sự nhóm mình tốt hơn hay chỉ là cảm nhận chủ quan?”

➡ Ứng dụng với Trait-Map®: Những người có Khả năng hợp tác (Cooperation) thấp dễ rơi vào bẫy này do họ ít quan tâm đến việc kết nối với nhóm khác.

Làm thế nào để kiểm soát thiên lệch nhận thức?

🎯 1. Nhận diện cảm xúc khi bạn đưa ra quyết định.

• Bạn có đang cảm thấy phòng thủ, tức giận, lo lắng hoặc tự mãn không? Đó có thể là dấu hiệu của thiên lệch.
• Nhận ra, bạn đang hồi tưởng hay trải nghiệm trực tiếp Cảm xúc. Nếu trực tiếp thì bạn phải nhận ra cảm xúc này có ảnh hưởng đến hành đồng của bạn hay không? – Tức là, bạn có kiểm soát cảm xúc được không?

🎯 2. Đặt câu hỏi phản biện để kiểm chứng suy nghĩ.

• “Liệu có dữ kiện nào trái ngược với suy nghĩ của tôi không?”
• “Nếu tôi nhìn vấn đề này từ góc độ khác, nó sẽ thay đổi thế nào?”

🎯 3. Lắng nghe và cân nhắc nhiều quan điểm khác nhau.

• Đừng chỉ tin vào những gì khẳng định lại niềm tin ban đầu của bạn.

🎯 4. Sử dụng Trait-Map® để nhận diện xu hướng tư duy cá nhân.

• Người có Khả năng đọc vị người khác (Reading People) cao có thể nhận diện thiên lệch dễ hơn.
• Người có Tư duy trừu tượng (Abstractedness) cao dễ mở rộng góc nhìn và giảm thiên lệch.

Xem thêm: Công cụ Trait-Map® là gì? Sử dụng và khai thác như thế nào?

Kết luận

Thiên lệch nhận thức là một phần của tư duy con người, nhưng nếu không nhận diện và kiểm soát, chúng có thể khiến chúng ta ra quyết định sai lầm, duy trì niềm tin giới hạn và ảnh hưởng tiêu cực đến các mối quan hệ. Việc nhận diện những thiên lệch này giúp bạn có một tư duy linh hoạt, khách quan và hiệu quả hơn trong công việc cũng như cuộc sống.

Phan Bảo.